متن و ترجمه
کتاب غیبت
خلاصه کتاب
کتاب شریف غیبت طوسی نوشته‌ی محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان) و شیخ طوسی (رحمه الله) از معتبرترین و قدیمی‌ترین آثار شیعه می‌باشد که از جهت نزدیک بودن به عصر غیبت صغری جزء معدود آثار برجای مانده از علمای سلف می‌باشد و پژوهشگران و محققان مباحث مهدویت و انتظار به عنوان چشمه‌ای زلال و ناب به آن نگریسته، از آن سیراب می‌گردند.
شیخ الطایفه محمّد بن حسن طوسی از فقهای نامدار تشیع و از تأثیرگذارترین علمای اسلام در طول تاریخ است. شیخ طوسی، فقیهی متتبّع، اصولی‌ای محقق، مفسّری ژرف‌نگر، محدّثی موفق و متکلمی قدرتمند بوده و در بستر تاریخ نه تنها مورد فخر و مباهات جهان شیعه، بلکه از مفاخر اسلام و بشریت است.
ایشان در کلیه علوم اسلام در حدّ اعلای آگاهی قرار داشته است که گوناگونی تألیفات او گواه این مدعاست.
زندگی خاص و شرایط بسیار حساس عصر شیخ و حوادث سنگینی که در نوع خود کم نظیر بلکه بی‌نظیر بودند از او فرزانه‌ای بزرگ ساخت که مکتب پر بارش پس از قرن‌ها هنوز شهد شیرین تشنگان حیات علمی و معنوی است.
علامه حلی در مورد ایشان می‌فرماید: «شیخ الطائفه و رئیس الطائفه، جلیل القدر، عظیم المنزله نقد عین، صدوق، عارف بالاخبار والرجال والفقه و الاصول والکلام والادب، و جمیع الفضائل تنسب الیه، و مصنف فی کل فنون الاسلام و هوالمهذب للعقائد فی الاصول و الفروع، الجامع لکمالات النفس فی العلم والعمل»؛ یعنی شیخ طوسی سرآمد دانشمندان شیعه و پیشوای آنهاست، جایگاهی بزرگ و مقامی با عظمت دارد. شیخ عالمی موثق و مورد استناد بوده و عالم به علومی؛ همچون اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بوده و تمامی فضایل را دارا بود، وی در تمامی فنون و علوم اسلامی کتاب نوشته است، او عقاید شیعه را در اصول و فروع تهذیب و تنظیم کرده و نیز کمالات نفسانی را در علم و عمل با هم جمع کرد.
و علامه بحر العلوم نیز می‌گوید: «محمّد بن الحسن بن علی الطوسی ابوجعفر شیخ الطائفه المحقه و رافع اعلام الشیعه الحقه، امام الفرقه بعد الائمه المعصومین و عماد الشریعه والامامیه فی کل ما یتعلق بالمذهب والدین محقق الاصول والفروع و مهذب فنون المعقول والمسموع شیخ الطائفه علی الاطلاق، و رئیسها الذی تلوی الیه الاعیان. صنف فی جمیع علوم الاسلام وکان القدوه فی ذلک والامام»؛ محمّد بن حسن بن علی طوسی ابوجعفر، از بزرگان مذهب به حقّ امامیه و به اهتزاز در آورنده پرچم حقّ شیعه است، پس از ائمه معصومین علیهم السلام پیشوای فرقه امامیه و ستون شریعت است. او محقق اصول و فروع و تهذیب کننده فنون و علوم معقول و منقول است. بی‌تردید وی شیخ و بزرگ طایفه شیعه است که همگان چشم به او دوخته‌اند. در تمامی علوم اسلامی کتاب نوشته و در تمامی آنها توانمند و پیشوای علمای آن علم است.
ترجمه کتاب الغیبة (غیبت طوسی)
کتاب الغیبه از بهترین و مهمترین و کاملترین منابع شیعه در مورد مسئله غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. شیخ طوسی در نگارش این اثر ارزشمند و گرانبها شیوههایی نو و ابتکاری به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصومین علیهمالسلام و حکم عقل به پاسخ‌گویی شبهات و اشکالات مخالفین پرداخته است.
روایات بسیاری درباره غیبت امام آخر شیعیان در مجامع حدیثی شیعه وارد شده و نویسندگان متعددی در طول تاریخ تلاش نموده‌اند تا به گونه‌های مختلف و متفاوتی این احادیث را جمع‌آوری کنند. این امر علاوه‌بر آنکه اهتمام ائمه طاهرین علیهمالسلام برای آماده‌سازی شیعیان با مواجهه با غیبت را نشان می‌دهد، شاگردان مکتب اهلبیت و مدافعان حریم اعتقادی شیعه را نیز بر آن داشت که به تألیف رساله و کتاب در تبیین و توضیح مسأله غیبت اقدام نمایند؛ به گونهای که حتی می‌توان کتاب‌هایی را با عنوان یا موضوع غیبت امام زمان، قبل از تولد ایشان سراغ گرفت. همچنین است کتاب‌هایی که در زمان غیبت صغرا و به ویژه در سالهای آغازین آن تألیف شده است: مانند کتاب الغیبة ابواسحق ابراهیم بن اسحاق احمدی نهاوندی (م۲۶۹ق) و نیز کتاب الغیبة نعمانی (م حدود ۳۶۰ق).
گفتنی است که آنچه غیبت نویسان در نوشتن این کتابها بیشتر به آن توجه داشتهاند، همان رفع حیرت و سرگردانی شیعیان بوده است؛ چنانکه نعمانی در بیان انگیزهاش از تألیف کتاب الغیبة همین مطلب را بیان داشته است.
تا اینکه نوبت به شیخ الطائفه ابوجعفر محمّد بن حسن طوسی (م۴۶۰ق) میرسد که قویترین براهین عقلی و نقلی را بر وجود امام دوازدهم، غیبت و ظهور ایشان در کتابی با عنوان الغیبة فراهم آورده است.
این کتاب از زمان نگارش تا حال در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه بوده و بزرگان در تألیفات خود بسیار به آن استناد کرده و از آن نقل نموده‌اند.
شیخ طوسی، خود نامی برای این کتاب اختیار ننموده است، ولی شیخ آقابزرگ تهرانی هم در الذریعة و هم در مقدمه سودمندی که بر این کتاب نوشته آن را «الغیبة» نامیده است.
شیخ الطائفه، کتاب را با براهین عقلی بر اثبات امام آغاز می‌کند:
به نظر شیخ به دو گونه در باب غیبت امام زمان (عج) می‌توان بحث نمود: یکی اینکه سخن را از وجوب داشتن رئیس و امام آغاز کنیم و دیگر آنکه بحث را از متفرع بودن غیبت امام مهدی علیهالسلام بر ثبوت امامت ایشان پی بگیریم.
ایشان، ابتدا طریق اول را دنبال می‌کند و بر وجوب داشتن امام و وجوب عصمت او دلیل می‌آورد. در این میان به اعتراضی بر نظر سید مرتضی، استاد مصنف، درباره غیبت نیز پاسخ گفته شده است.
پس از آن با توجه به طریق دوم، مبنی‌بر اقامه دلیل بر امامت حضرت مهدی، نخست فساد اعتقاد فرقههایی چون کیسانیه، ناووسیه، واقفه، فطحیه و محمدیه بیان شده است، که فرقه واقفه بسیار مفصلتر از بقیه بحث شده است.
در ادامه به مسائلی چون حکمت غیبت، چگونگی اقامه حدود در زمان غیبت امام، چگونگی رسیدن به حق در این دوران، کیفیت ولادت امام مهدی (عج) و چرایی مستور بودن آن و چرایی و چگونگی طول عمر حضرت، اشاره شده است.
در مبحث اخیر، در اثبات طبیعی بودن عمر حضرت حجت (عج)، به طول عمر حضرت آدم، نوح و خضر علیهم السلام و برخی از معمرین چون لقمان بن عاد، سلمان فارسی، ربیع بن ضبع و شماری دیگر ـ که نامشان در کتب تاریخ آمده ـ اشاره شده است.
سخن درباره کسانی که به دیدار حضرت نایل شده اند، برخی از معجزات آن حضرت و توقعیات امام، بخش دیگری از کتاب را تشکیل می‌دهد.
در ادامه، وکلای مذموم و ممدوح برخی از ائمه علیهمالسلام (از امام باقر علیهالسلام به بعد) آورده شده است. از ممدوحین شانزده نفر، کسانی چون: حمران اعین، مفضل بن عمر، و صفوان بن یحیی و ایوب بن نوح و از مذمومین هفت نفر افرادی نظیر: صالح بن محمّد سهل همدانی، علی بن ابی حمزه بطائنی و ابوطاهر محمّد بن علی بن بلال.
پس از این به چهار نایب امام زمان علیهالسلام در غیبت صغرا، یعنی: ابو عمرو عثمان بن سعید عمری، ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح و ابوالحسن علی بن محمّد سمری، اشاره شده است.
در پایان کتاب نیز به برخی از مسائل مربوط به غیبت پرداخته شده است. مباحثی چون: مقدار عمر حضرت، علائم و نشانههای ظهور و برخی از صفات، ویژگیها و سیره امام زمان (عج).
شیخ طوسی در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می‌فرماید:
«من این کتاب را به درخواست شیخ بزرگوار که خداوند عمر ایشان را طولانی گرداند نگاشتم. ایشان درخواست فرموده بودند تا کتابی در باره غیبت صاحب الزمان املا نمایم و در آن سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و…را بیان نمایم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمیکند؟ آیا مانعی در کار است؟ آن مانع چیست؟ و چرا ما نیازمند به آن حضرت هستیم؟من هم درخواست این شیخ بزرگوار را اجابت نموده و امر ایشان را اطاعت کردم، اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگی نیز فراوان است و حوادث ناگوار در این دوران یکی پس از دیگری اتفاق میافتد. من در این کتاب به نکاتی اشاره خواهم داشت که هیچ جای شک و تردیدی باقی نگذارد و سخنم را نیز طولانی نمیکنم چرا که اصحاب و اساتید و مشایخ ما در این باره کتابهای فراوانی نگاشتهاند و در آن به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداختهاند.من در این کتاب در صدد پاسخ گویی به سؤالات گوناگون در این باره هستم و برای تأیید سخنان خود به برخی از روایات نیز استناد خواهم کرد تا موجب تأکید و پذیرش آن از جانب علاقه‌مندان به روایات گردد و از خداوند متعال در انجام این مهم یاری میجویم.»
سخن شیخ آقابزرگ تهرانی در معرفی این کتاب ـ که در مقدمه آن آمده و در روی صفحه اول برخی چاپهای آن نیز چاپ شده است ـ به خوبی گویای ارزش این تألیف شیخ طوسی است:
«این کتاب محکم ترین ادله و براهین عقلی بر وجود امام دوازدهم را بیان نموده است… و همچنین شبهات مخالفین و دشمنانی که منکر وجود و ظهور ایشان هستند را پاسخ داده است...»
ولی اهمیت و ارزش این کتاب را آنگاه می‌توان دریافت که تأملی کوتاه در آثار پیش از شیخ طوسی داشته باشیم. تا پیش از شیخ الطائفه کتابهای نوشته شده در موضوع غیبت حضرت مهدی علیهالسلام بیشتر یا صبغه روایی دارند، یا تنها به بحثهای عقلی پرداختهاند؛ مثلاً دو اثر الغیبة ابنابیزینب نعمانی و کمال (الکمال) الدین شیخ صدوق شامل روایات غیبتاند که مؤلفان این دو آنها را در ابواب و موضوعات مختلف دسته‌بندی کردهاند. نیز در الفصول العشرة فی الغیبة شیخ مفید و چهار رساله کوتاه وی و نیز المقنع سید مرتضی ـ که هردو استاد شیخ طوسی بودهاند ـ تنها مباحث عقلی (کلامی) ارائه شده است، ولی در الغیبة شیخ طوسی شاهدیم که به هر دو جهت توجه شده و در کنار مباحث عقلی روایات متعددی نیز ذکر شده است. از اینرو، می‌توان الغیبة شیخ طوسی را جامع مباحث عقلی و نقلی در موضوع غیبت دانست؛ چیزی که تا آن زمان کمتر سابقه داشته است؛ اگر نگوییم بیسابقه بوده است.
از آنجا که شیخ طوسی در مدت اقامتش در بغداد از سال ۴۰۸ق، از کتابخانه بزرگ این شهر، کتابخانه سابوریه (شاهپور بن اردشیر در سال ۳۸۱م، آن را بنا نهاد) با دههزار و چهارصد مجلد کتاب نفیس استفاده میکرده است و مهمتر از آن، به مدت ۲۸ سال ملازم کتابخانه استاد خویش سید مرتضی (از ۴۰۸ تا ۴۳۶ وفات سید) با هشتاد هزار مجلد کتاب بوده است، لذا در تألیف این کتاب باید از منابع قابل توجهی بهره برده باشد.
کتاب سلیم بن قیس هلالی، الغیبة و الاوصیاء محمّد بن علی بن ابی العزاقد الشلمغانی، نصرة الواقفة ابومحمّد علی بن احمد علوی موسوی، تلخیص الشافی، شرح الجمل، الذخیرة سید مرتضی، الفصول العشرة فی الغیبة شیخ مفید، المقنع سید مرتضی، الغیبة فضل بن شاذان نیشابوری و الکافی محمّد بن یعقوب کلینی، تنها برخی از کتاب‌هایی اند که می‌توان به عنوان منابع کتاب شیخ نام برد.
گفتنی است که ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی در رمضان سال ۳۸۵ هجری متولد شد. آثار شیخ صدوق پیشوای بزرگ شیعه که بالغ بر سیصد جلد کتاب و رساله می‌شد و همچنین شهرت حکومت شیعی آل بویه و تالیفات و خاطرات دانشمند بزرگ صاحب بن عباد که چهارصد شاعر او را در شعر خود ستوده‌اند، همه و همه باعث شد تا شیخ در مسیر پیشرفت رشد فکری و عقلی قرار گیرد و حتی او را به سمت تکامل سوق دهد.